بیان آزاد و دموکراسی در آتن باستان
عنوان اثر به زبان انگلیسی: Free Speech and Democracy in Ancient Athens
انتشارات اصلی: Cambridge University Press
دستهبندی: تاریخ کهن
موضوع: آزادی گفتار یونان تاریخ آتن
نویسنده: آرلین ساکسونهاوس (Arlene W. Saxonhouse)
مترجم: نرگس تاجیک نشاطیه
ویراستار: فاطمه صادقی
ناشر: نگاه معاصر
نوبت و تاریخ چاپ: اول، 1396
قطع: رقعی (اندازه: 21.5×14.5)
نوع جلد: نرم (شومیز)
تعداد صفحات: 328
قیمت:29 هزار تومان
نویسنده:
دکتر نرگس تاجیک نشاطیه
دکتری علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس
مدرس و مترجم در حوزۀ علوم سیاسی/
کتاب بیان آزاد و دموکراسی در آتن باستان به قلم پروفسور ساکسونهاوس، استاد علوم سیاسی دانشگاه میشیگان، در سال 2006 نگاشته شده است که به عنوان یک اثر پژوهشی ناب و قوی، منبع معتبری برای مطالعه و ارجاع محققان است.
نویسنده در این کتاب تلاش کرده است با واکاوی «بیان آزاد» و «دموکراسی» در آتن باستان از طریق کاوش در متون متفاوت کلاسیک ــ از نمایشنامههای تراژدی و کمدی گرفته تا تاریخ هرودوت و توسیدید و نیز رسالههایی از افلاطون ــ پلی به قرائت مدرن از دموکراسی و آزادی بیان بزند و نشان دهد چگونه تغییر و تحولات مدرن در برداشت از حکومت، مفهوم مدرن آن را بسیار متفاوت از دموکراسی آتنی ساخته است، و دیگر اینکه پیوند دموکراسی و بیان آزاد چه درسهایی میتواند برای امروز ما داشته باشد.
به این منظور، دو مفهوم کانونی کتاب (یعنی بیان آزاد و دموکراسی) به محور بحث تبدیل میشوند و ساختار کتاب را در یک پیشگفتار، 8 فصل و یک نتیجهگیری شکل میدهد. همینجا لازم است ذکر شود با وجود این که واژۀ «دموکراسی» در عنوان کتاب آمده و انتظار این است که فصل مستقلی به آن اختصاص داده شود، نویسنده صرفاً با ظرافت و ضمن توضیح پیرامون «بیان آزاد» و «شرم» که به ترتیب و تسامحاً در ترجمۀ واژگان یونانی «پاریشیا» و «آیدوس» آمده است، به «دموکراسی در آتن باستان» میپردازد و خواننده را مستقیماً درگیر بافت و زمینۀ تاریخی دموکراسی میکند.
بدین ترتیب، پس از پیشگفتار که به طور جذاب و اجمالی و البته بسیار مفید وارد بحث میشود، در فصل اول تحت عنوان «میراث بیان آزاد»، ادبیات آزادی بیان در دورۀ مدرن مورد بررسی قرار میگیرد و نشان داده میشود که چگونه در قرن 19، نخستین بار بنژامن کنستان و جرج گروت متوجه خطر رمانتیزهشدن آزادی باستانیان شدند و به اروپاییان نیز هشدار دادند که آزادی بیان مدرن با آزادی بیان باستانیان متفاوت است، ازاینروست که به تعبیر نویسنده در دورۀ مدرن «حکومت بهمثابه غول» است و در دورۀ باستان «حکومت به مثابه مردم».
در فصل دوم با عنوان «نسیان دموکراتیک»، رویکرد برابریخواهانۀ دموکراسی آتنی با تمرکز بر خلاصی از زنجیرهای سلسلهمراتب و سنت ملحوظ در آریستوکراسی برجسته میشود. در این نوع دموکراسی، پس از حاکمشدن اصلِ حکومت برخود بر فرهنگ سیاسی آتن، برابری و مشارکت مستقیم در کنار ویژگی بسیار مهم، خلاصی از زنجیرهای گذشته قرار میگیرد و بدینترتیب، وجه تمایز دموکراسی آتنی و لیبرالیسم و لیبرتاریانیسم که تمرکزشان بر صیانت از حقوق در برابر دخالت حکومت است مشخص میگردد.
فصل سوم ذیل عنوان «حکایت دو گوگس» به مفهوم بسیار مهم آیدوس میپردازد که گرچه به شرم ترجمه میشود، اما فراتر از آن است و حس احترام یا حرمت نسبت به گذشته، قوانین، سنن و نوامیس جامعه و آنچه را که باید پوشیده و پنهان بماند نیز شامل میشود. از اینرو، آیدوس که بنا به روایت اسطورۀ پروتاگوراس هدیۀ زئوس و عامل قوامبخش و مهارکنندۀ جامعه است بهمثابه یک احساس اجتماعی، افراد جامعه را به یکدیگر پیوند میزند و «دیگری» را ــ چه فرد باشد چه جامعه ــ ناظر «من» قرار میدهد. اینجاست که احساس شرم در تقابل با مفروضات نظری فرد لیبرال یعنی فرد خودآیین قرار میگیرد و اجازه نمیدهد که یک آتنی آزادانه تصمیم بگیرد و یا احیاناً تفکیک حوزۀ عمومی و خصوصی چنان حوزههای رایج عصر مدرن مطرح شود.
فصل چهارم با عنوان «پاریشیا» به مفهومی میپردازد که رودرروی آیدوس قرار دارد و بیان آزاد یا در معنای موسع آن فاشگویی و حقیقتجویی را بررسی میکند. نویسنده در اینجا به نسبتسنجی بیان آزاد و دموکراسی میپردازد و نشان میدهد که به موجب پاریشیا شهروندان آتنی حق داشتند بدون ترس در مجالس سخن بگویند و لذا پاریشیا به عنوان رویۀ دموکراتیک و در نسبت نزدیک با آلهتئیا (حقیقت/ افشاکردن) و ایزنومیا (برابری) رایج بوده است؛ رویهای که کاملاً با مفهوم مدرن آزادی بیان بهمثابه حق متفاوت است.
اگر نویسنده تا پایان فصل چهارم که نیمی از کتاب را تشکیل میدهد از ظرفیتی که در بیان آزاد نزد یونانیان وجود دارد سخن میگوید، از فصل پنجم تا پایان کتاب به تحلیل برخی متون باستان، محدودیتها و در واقع، مخاطرات بیان آزاد میپردازد.
در فصل پنجم با عنوان «محاکمۀ سقراط» از سقراط به عنوان کسی که آیدوس را زیرپا گذاشت و از محاکمۀ او بهعنوان نمونهای مهم از ارتباط دموکراسی و آیدوس یاد میشود. اما نکتۀ مهم در این فصل ابتکار عمل سقراط افلاطونی است که اِیدوس را جایگزین آیدوس میکند تا شرم را از مناسبات اجتماعی حذف و تبعیت از ایده (خیر مطلق) را که حاکی از کفایت روح و بیکفایتی سنت و افکار عمومی است جایگزین کند.
فصل هفتم نیز با رفتن به سراغ «مجالس توسیدید و چالش بیان آزاد» محدودیت آزادی بیان را با استناد به تاریخ توسیدید متذکر میشود و از زبان برخی از شخصیتهای کتاب تاریخ این مورخ، چالشهای آزادی بیان را برمیشمرد و راههایی برای رویارویی با این چالشها معرفی میکند.
نویسنده در فصل پایانی، از چالشهای بیان آزاد در مجادلۀ سقراط با پروتاگوراس سخن میگوید و راهکار پیشنهادی سقراط (یعنی پرسشوپاسخ و گفتوگوی کوتاه) را مورد تأکید قرار میدهد. بدینترتیب، با سقراط از سیاست و بیان آزاد که لازمۀ رویۀ دموکراتیک است پلی به فلسفه زده میشود و در کنار نهادهای دموکراتیکی مانند مجلس، راه گفتوگو در باب ایده و فضایل گشوده میشود.
در نتیجه، چهار تناقض باستانیان و مدرنها، دموکراسی و بیان آزاد، فلسفۀ سقراطی و نظام حکومتی دموکراتیک، شرم و نسیان، بیم و امیدهای توأمانی دموکراسی و بیان آزاد را بازگو میکند که نهتنها برای محقق فلسفه و سیاست، بلکه برای سیاستگذاری عمومی امروز ما درسآموز است.