دامنه برد اندیشه «مغرب زمین» تا چه اندازه «جهانی» است؟

نقطـه عزیمـت خـود را نقلقولـی قـرار میدهیـم کـه در درسگفتـار اول ارائــه کــردم: نــام «تکنیــک» در اینجــا بــه انــدازهای ذاتــی و بنیادیـن فهمیـده شـده کـه معنایـش باعنـوان مابعدالطبیعـه بـه کمـال تحقـق رسـیده همپوشـانی دارد. ایـن نـام دربردارنـده خاطـره تخنـه اســت کــه شــرطی بنیادیــن بــرای بســط و تفصیــل مابعدالطبیعــه بهطــور کلــی اســت. ایــن نــام درعینحــال، ممکــن میســازد کــه بــه وجــه تحقــق مابعدالطبیعــه در ســیاره مــا و ســلطه بــر آن بــدون نسـبتگرفتن بـا دیگرگونگیهـای قابـل اثبـات تاریخـی نـزد اقـوام و قارههــا بتــوان اندیشــید» (م. هایدگــر، غلبــه بــر مابعدالطبیعــه، مجموعهآثــار، ج ،7ص .)79

نیمــه نخســت ایــن نقلقــول میگویــد کــه ذات تکنیــک بــا ذات مابعدالطبیعــه مغربزمیــن یکــی اســت و در نتیجــه پیامــد نهایــی «تجربـه وجـود» عهـد باسـتان یونـان اسـت. امـا نیمـه دوم نقلقـول میگویـد کـه سـیطره ایـن تکنیـک ابعـادی جهانـی دارد. شـکلگیری و تحــولات انــرژی هســتهای، آنگونــه کــه هــم در ایــران و هــم در ژاپـن بـدان میپردازنـد، بهواقـع ذاتـی واحـد دارد و نیـروگاه اتمـی، هرجــا کــه بــر روی زمیــن باشــد، بــه یــک نحــو میتوانــد ســاخته شـود. مـراد هایدگـر از آنچـه «مغربزمینـی» اسـت، بـرای مـا غیـر اروپاییـان بـه چـه معناسـت؟ ایـن پرسـش، تعبیـر دیگـری اسـت از پرسـش درسگفتـار اول مـن کـه «هایدگـر بـرای مـا کیسـت؟» هایدگــر «مغرب زمیــن» را «ســرزمین غــروب» تلقــی میکنــد. ایــن تلقــی بــا گمــان او گــره میخــورد کــه تاریــخ «مابعدالطبیعــه مغربزمیــن» بــه پایــان خــود نزدیــک میشــود. «آیـا مـا در واپسـین اوقـات پیـش از غـروب عظیمتریـن دگرگونیهای تمـام زمیـن و فضـای تاریخـیای ایسـتادهایم کـه زمیـن در آن واقـع شـده اسـت؟ آیـا مـا در شـامگاه شـبی ایسـتادهایم کـه صبـح دیگـری در پـی خواهـد داشـت؟ آیـا مـا عـزم سـفر بـرای ورود بـه سـرزمین تاریــخ ایــن غــروب کردهایــم؟ آیــا ســرزمین غــروب تــازه در حــال برآمــدن اســت؟ آیــا ایــن مغربزمیــن، ورای غــرب و شــرق و از دالان آنچـه اروپایـی اسـت، جایـگاه تاریـخ آینـدهای خواهـد بـود کـه حوالــتاش آغازینتــر اســت؟ آیــا مــا اصحــاب امــروز بدینمعنــا مغربزمینــی هســتیم کــه بــا گــذار مــا بــه شــب جهــان ایــن معنــا تـازه برخواهـد آمـد؟» (م. هایدگـر، سـخن آناکسـیماندر، در: راههـای جنگلــی، مجموعهآثــار، ج ،5ص .)325/326

از آنجــا کــه هایدگــر از «فرجامشناســی وجــود» ســخن میگویــد (همــان، ص ،)327میتــوان کلمــه «غــروب» را در تداعــی بــا فرجامشناســی آخرالزمانــی مســیحیت فهمیــد. آیــا ایــن طــرز نگـرش بدانمعناسـت کـه تاریـخ وجـود مـورد نظـر هایدگـر مسـیر یکطرفـهای اسـت کـه از خاسـتگاه واحـد برآمـده اسـت؟ فـارغ از پرســش از موجهبــودن ایــن طــرز نگــرش، چگونــه بایــد براســاس ایـن طـرز نگـرش، جایـگاه خاسـتگاه غیـر یونانـی- اروپایـی همانند خاسـتگاه اسـامی یـا ایرانـی و یـا شـرقی- ژاپنـی تاریـخ اندیشـه را معلــوم ســازد؟ در اینجــا، بایــد مــراد هایدگــر از «آنچــه یونانــی اســت،» بــا دقتــی بیشــتر ماحظــه شــود. بهجاســت کــه نقلقولــی را ذکــر کنیــم: «در بیـان مـا مقصـود از «یونانـی» یـک ویژگـی قومـی یـا ملـی یـا فرهنگــی و یــا انسانشــناختی نیســت. یونانــی پــگاه حوالــت اســت کــه خــود وجــود، خــود را در موجــود آشــکار میســازد و ذاتــی از انســان را در اختیــار میگیــرد کــه مســیر تاریــخ، خــود را بهعنــوان ذاتـی حوالتشـده در ایـن ذات دارد، بدانگونـه کـه در وجـود حفـظ میشــود، از وجــود ترخیــص میشــود و درعینحــال، هیــچگاه از وجــود جــدا نمیشــود» (همــان، ص .)336 ایـن نقل قـول، حاکـی از آن اسـت کـه هایدگـر نهتنهـا آنچـه را کـه یونانـی اسـت، بلکـه مسـیحیت، عصـر جدیـد و آنچـه جهانـی اسـت را از منظــر «ویژگــی بنیادیــن وجــود» ( )336میاندیشــد. بنابرایــن، «آنچـه یونانـی اسـت،» بایـد بهمنزلـه موضوعـی مربـوط بـه تاریـخ جهـان اندیشـیده شـود کـه در آن چارچـوب، هرآنچـه قومـی اسـت، حکومتـی اسـت، فرهنگـی اسـت، نـژادی اسـت و نظایر آن کـه همواره بــا موضوعــات مازمانــد، در وهلــه نخســت حــذف میشــود. امــا در اینصــورت، بــار دیگــر بــا ایــن مســأله روبهروییــم کــه تحــت وجههنظـر «ویژگـی بنیادیـن وجـود،» جایـگاه آنچـه «اسـامی» یـا «بودایـی» اسـت و نظایـر آن معلـوم گـردد. در اینحـال، بایـد ایـن را مدنظـر داشـته باشـیم کـه خـود هایدگـر، یگانگـی و بزرگـی «آنچـه یونانـی اسـت» را تـازه در مواجهـه بـا آنچـه آسـیایی بهدسـت آمـده اســت، میبینــد. نقل قولــی از هایدگــر در اینبــاره چنیــن میگویــد: «ایــن قــوم (یونانیــان) تنهــا بهواســطه حادتریــن، امــا خاقانهتریــن مواجهـه بـا آنچـه بـا آن از همـه بیگانهتـر و دشـوارتر – یعنـی آنچـه آسـیایی – بـود، بالیـد و در مسـیر کوتـاه یگانگـی و عظمـت خـود قرار گرفــت» (م. هایدگــر، راه ِ هــای بیــان، در: فرانتــس کربــر (ویراســتار،) ســرزمین آلمانهــا، کتابــی دربــاره قومیــت و رســالت، ســالنامه شــهر فرایبــورگ، ج ،1شــتوتگارت، ،1937ص 135تــا 139و ص . 

آنچـه یونانـی اسـت یـا گفتگـوی بـا اندیشـمندان یونانـی درعینحال، نیازمنــد گفتگوســت بــا آنچــه آســیایی اســت. یــک نقلقــول دیگــر هـم در اینجـا بایـد کـرد: «ایــن گفتگــو (بــا اندیشــمندان یونانــی) هنــوز در انتظــار آغــاز خویــش اســت. زمینــه ایــن گفتگــو هنــوز فراهــم نشــده و حتــی بــرای خــود مــا پیششــرط گفتگــوی اجتنابناپذیــر بــا جهــان آسـیای شـرقی اسـت» (م. هایدگـر، علـم و تأمـل، در: درسگفتارهـا و مقــالات، مجموعهآثــار، ج ،7ص .)43 بهنظــر میرســد ایــن جملــه در صورتــی کــه عبــارت «جهــان آســیای شــرقی» را بــا «جهــان خــاور نزدیــک» جایگزیــن کنیــم، همچنـان درسـت باشـد. در اینبـاره، چنـد نکتـه بایـد افـزوده شـود.

درباره آنچه آسیایی است – نگاهی گذرا به اسلام و آیین بودا

مـن هرچنـد بوداشـناس نیسـتم و در خصـوص اسـام هـم نـاواردی هسـتم کـه تنهـا از طریـق آثـار بـزرگ ایزوتسـو میتوانیـم نگاهـی گــذرا بــدان بیافکنیــم، امــا بهعنــوان پژوهشــگر فلســفه میتوانــم خــال نوشــتههای ایزوتســو نــوری را ببینــم کــه از عالَــم فلســفه اســامی ســاطع میشــود. بهعــاوه، ممکــن اســت یــک پژوهشــگر فلســفه در پرتــو دریافتهــای ایــن فلســفه، اندیشــههای فلســفی خــود را بپرورانــد. از دیــدگاه مــن، ســخن یــک عــارف برجســته، ّ یعنــی منصــور حــاج ( )858-922چنیــن نــوری اســت.ّ حـاج میگویـد: «هویـه لـک فـی لائیتـی ابـداً.» «در نابـودن مـن بــرای تــو، بودنــی جاودانــه اســت» (ترجمــه معکــوس از برگــردان ژاپنــی ایزوتســو، در: ایزوتســو توشــیهیکو، فرهنــگ اســامی. آنچــه بنیــان ایــن فرهنــگ اســت. ژاپنــی: ،Iwanami Taschenbuch .)220 ، ص1994در درسگفتــار اولــم ذیــل عنــوان «هایدگــر کیســت؟،» گفتــهام کــه «پرســش از کیســتی» بایــد در نهایــت، پرســش از خــود حقیقــی ّ پرســنده باشــد – ســخن حــاج را میتــوان پاســخی از جانــب عرفـان در قبـال ایـن پرسـش از کیسـتی دانسـت کـه همـان پرسـش از خــود حقیقــی خویــش اســت. ّ ایزوتسـو در ارتبـاط بـا سـخن حـاج میگویـد: «اگـر از طریـق نفـی بعـد از نفـی مـن- آگاهـی را پیوسـته نفـی کنـد و ژرفتـر و ژرفتـر در درون مــن بــکاود، در نهایــت بــه نفــی خویــش در ژرفــای عــدم خـود خویـش میرسـد. در آنجـا آگاهـی سـوبژکتیو آدمـی یکسـره محـو میشـود. ایـن بدانمعناسـت کـه مـن بـهکل از میـان مـیروم و مــن، عدمــی تهــی میشــود» (همــان، ص .)220 ایزوتســو حکایــت می ّ کنــد کــه حــاج ســخنی بــاز هــم بنیادینتــر دارد: «انـا الحـق» (مـن خدایـم). ایـن البتـه سـخنی بـود کـه در بسـتر توحیــدی اســام بایــد اندیشــهای خطرنــاک تلقــی میشــد، بهطــوری کـه در سـال 922او را بـهدار آویختنـد. ایـن همـان رخـداد متناظـر بـا رخـداد محکومیـت مایسـتر اکهـارت بـه ارتـداد از جانـب پـاپ بـود.

از دیــدگاه ایزوتســو، ســخن نقل ّ شــده از حــاج تندتریــن تعبیــر از یکـی از دو طریـق در اسـام اسـت، یعنـی راه «علمـا» و راه «عرفـا.» ّ حـاج راه دوم، یعنـی راه بـه درون را مـیرود، درحالیکـه راه «علمـا» بــه بیــرون و راه شــریعت اســت. در هرحــال، میتــوان در ســخن ّ حــاج نمونــهای بــارز بــرای تجربــهای از وجــود را ماحظــه کنیــم کــه غیر-اروپایــی یــا غیر-یونانــی اســت. ایزوتســو میگویــد کــه همیـن تجربـه را میتـوان نـزد بزرگتریـن عـارف سـده نهـم، یعنـی بایزیــد بسـطامی یافـت (همــان، .)222ایزوتســو میاندیشــد کــه دو طریــق در اســام کــه در مقابــل هــم ایســتادهاند، یعنــی «طریــق بهجانــب درون» از یکســو کــه بنیادیتریــن و حادتریــن صــورتاش اندیشــه عرفانــی اســت و «طریـق بهجانـب بیـرون» از سـوی دیگـر کـه همـان طریـق شـریعت اسـت، یـک «فرهنـگ اسـامی» پرکشـاکش، پویـا و چندلایـهای را تشــکیل میدهــد و در خــود رابطــه ســخن پرکشاکشــی را نهفتــه مــیدارد (همــان، .)224/5 ،49ایــن رابطــه پرکشــاکش بهســوی وحـدت در اصـل کموبیـش در تمامـی ادیـان قابـل ماحظـه اسـت. در اینجـا مسـأله «ترجمـه» کـه در درسگفتـار اول بـه آن پرداختیـم، بهعنــوان مســألهای پرتنشتــر بــار دیگــر ظاهــر میشــود. هایدگــر ایــن مســأله را بهصــورت زیــر مدنظــر داشــته اســت:

«مــا تــاش میکنیــم جملــه آناکســیماندر را ترجمــه کنیــم. ایــن کار اقتضــاء میکنــد کــه مــا آنچــه را کــه یونانــی گفتــه شــده اســت، بـه زبـان آلمانـی برگردانیـم. بـرای ایـنکار، لازم اسـت کـه اندیشـه مــا پیــش از ترجمــه، نخســت بــه چیــزی ترجمــه شــود کــه بــه یونانـی گفتـه شـده اسـت. ترجمـه اندیشـنده بـه آنچـه در یـک گفتـه بهزبــان درآمــده اســت، جهیــدن از روی یــک شــکاف اســت. ایــن ً شـکاف صرفـا فاصلـه دوهزاروپانصدسـاله زمانـی- تاریخـی نیسـت. شــکاف پهنتــر و ژرفتــر اســت» (همــان، .)32 

ترجمــه اندیشــنده»ای کــه هایدگــر از آن ســخن میگویــد، بــرای آنچــه از «گفتگــو بــا عالــم شــرق آســیا»یی کــه مــراد میکنــد و نیــز بــرای «گفتگــو بــا اســام» اجتنابناپذیــر اســت. هرقــدر کــه «شــکاف» میــان عالــم اروپایــی از یکســو و عالــم آســیای شــرقی یــا عالــم اســامی ژرفتــر باشــد، ایــن «گفتگــو» اجتنابناپذیــر اســت وایــن بهمعنــای اجتنابناپذیربــودن «ترجمــه» اســت. سـروکار مـا در اینجـا، بیـش از آنکـه بـا تجربـه صـرف زمـان باشـد، بــا ترجمــه اندیشــنده اســت.

ایده «فلسفه مشرق زمین»

نقل قــول از یکــی از نوشــته‌های ایزوتســو: «فلســفه مشــرق زمین – ریشــه آن ژرف اســت و تاریــخ آن، دراز. حــوزه جغرافیایــی آن گســترده. اندیشــه‌های گوناگــون اقــوام مختلــف یــا فلســفه‌های بالقــوه آنهــا در هــم تنیــده و حاضرنــد» (ت. ایزوتســو، «آگاهــی). او410 ، ص1991 ،Iwanami Taschenbuch ،» و ذات چنیــن می‌اندیشــید کــه «یــک دســتکاری تصنعــی نظــری» بــرای شــکلدادن بــه وحــدت انــداموار ایــن اندیشــههای شبهفلســفی و مبدلســاختن آنهــا بــه نقطــه عزیمتــی خاقانــه بــرای اندیشــه فلســفی لازم اســت. نقل قــول: «مــن به عنــوان دســت کم یــک صــورت ممکــن از ایــن دســتکاری نظــری و فکــری، ایــده یــک ساختارســازی هم زمــان را در ذهــن پــروردهام. بهبیانــی ســاده، ایــن دســتکاری بهمعنــای آن اســت کــه ســنتهای مهــم در شــرق در زمــان حاضــر بــه ســطحی نظـری منتقـل شـوند و بهلحـاظ مکانـی ترتیبـی دوبـاره پیـدا کننـد. ایــن بدانمعناســت کــه ســنتهای مضامیــن فلســفه شــرق را بایــد از محـور زمـان خـارج سـاخت و بهگونـهای تصنعـی پیوسـتی را در فضــای فکــری پدیــد آورد کــه در آن، ایــن ســنت ً ها عمــا بتواننــد ترتیــب دیگــری پیــدا کننــد» (همــان، .)414 ایزوتســو هرچنــد کوشــید تــا ایــن طــرح را محقــق ســازد، امــا از یکســو اذعــان کــرد کــه «ایــن بــرای مــن یــک ایــده یــا ایدئــال اســت کــه محققســاختناش متأســفانه مقصــدی دور اســت؛ همچنانکــه میگوینــد: روز در حــال اتمــام اســت و راه بــس دراز» (همــان، ص .)413او اندکــی بعــد درگذشــت.

آیــا در صورتــی کــه بــه او زمانــی طولانیتــر موهبــت شــده بــود، میتوانســت ایدههایــش را تحقــق ببخشــد؟ فــارغ از پاســخ آری یــا نــه بهنظــر میرســد راه دیگــری داریــم جــز آنچــه ایزوتســو مــد نظـر داشـته اسـت. بایـد بهجـای آنکـه برپایـه علـم و فضـل بزرگـی کــه نابغــه زبانــی چــون او بهدســت آورده بــود و شــناختههای گســتردهاش بخواهیــم فضــای فکــری تصنعــی بســازیم کــه در هــر حــال، تنهــا نــزد کســی چــون ایزوتســو ممکــن میشــد، تجربــهای درونــی از مضامیــن فلســفی از درون بتنیــم و آن را بســط و تفصیــل دهیـم. نمونـهای بـرای چنیـن کاری، فلسـفه کیتـارو نیشـیدا، پایهگـذار مکتـب کیوتـو اسـت. دربـاره ایـن فلسـفه چیزهایـی را در درسگفتـار سـوم بایـد گفـت. مـن بـا ایـن سـخن، ایـن درسگفتـار دوم را بـه پایــان میبــرم