نویسنده: آلیسا پنرود

جوهر «مراسمِ چای، جوش آوردن آب، درست کردن چای، و نوشیدن آن است –  نه چیزی بیشتر و نه چیزی کمتر! مطمئن شوید که از این مطلب آگاهید» (The Way of Tea: A Religio-Aesthetic Mode of Life, p. 41)

می‌توان گفت که مراسم چای[1] ژاپنی، «چا نو یو»[2]، یک بخش کامل از تاریخ ژاپنی است. این مراسم از قرن 16 میلادی تاکنون به عنوان یکی از بخش‌های مهم فرهنگ ژاپنی باقی مانده‌ است. ایسا زنجی[3] یک راهب ذن که در چین درس می‌خواند و دانه‌های چای را در سال 1191 وارد ژاپن کرد (Japanese Tea Bowls, p. 34). مراسم چای شمایل متفاوتی به خود گرفته و گروه‌های مختلفی به اجرای این مراسم به شیوة خاص خود پرداخته‌اند. برای فهم کامل مراسم چای، ضروری‌ است که تاریخ و سنت بودیستی ورای آن را بشناسیم.

تاریخ بودیسم در ژاپن را می‌توان از طریق گسترش و پیشرفت مجراهای مختلف این دین بررسی کرد. ذن بودیسم در ژاپن به دنبال شاخة چینی آن، «چان بودیسم»[4] گسترش یافت. بودیسم را می‌توان دینی بسیار پراگماتیک و عمل‌گرایانه دانست. تمرکز اصلی این دین نه بر خاستگاه زندگی بشر و نه همچون بسیاری از دین‌ها پرستیدن هیچ موجودی است[5]. بودیسم دینی‌ متمرکز بر سفری فردی، برای روشنایی[6] رسیدن است و به همین منظور به مشاهده‌ و بررسی زندگی روزمره با کوچک‌ترین جزئیاتش می‌پردازد. هنگامی که بودیسم به ژاپن عرضه شد، می‌بایست با عقاید و سنت‌هایی که از پیش در این کشور وجود داشت، هم‌آوا و همسو می‌گردید؛ اما به سبب این‌که بودیسم به جای تکیه بر خدا بر روشن‌گری شخصی متکی بود، می‌توانست با سنّت‌های دیگری نیز آمیخته شود و با آنان هم‌زیستی کند. از زمانی که مردم ژاپن بودیسم را پذیرفتند، شاخه‌های مختلفی با تکیه بر ویژگی‌های خاص این دین گسترش یافت. یکی از این گروه‌ها ذن بودیسم بود.

ذن دینی نیست که بتوان به سادگی به توضیح و تفسیر آن پرداخت. گاه پیش می‌آید که بسیاری از جنبه‌های آن از توضیح گریزان است یا اینکه متناقض به نظر می‌رسد. ذن به علت تمرکز بر تجربة روانی درونی فرد[7] و رسیدن به ساتوری[8]  از دیگر انواع بودیسم متمایز می‌شود ) (An Introduction to Zen Buddhism, p.88. ساتوری «آشکاری دنیایی جدید است که به علت آشفتگیِ ذهنِ دوگانه‌انگار برای انسانِ این دنیایی قابل دسترسی نیست» (Ibid, p.88). به اصطلاح غربی، ساتوری را می‌توان به معنای همان روشن‌گری دانست. هدف ذن، رسیدن به «عدمِ تصوّر»[9]، از طریق پاک‌سازی و خاموش کردن ذهنِ خودآگاه، و اجازة عمل دادن به ناخودآگاه[10] است (Ibid, p.21-23). بر طبق نظر دی. تی. سوزوکی[11] (یکی از متفکران مکتب کیوتوی[12] ژاپن) خودآگاه فقط می‌تواند تصورات محدودی برا‌ی ما ایجاد کند، در حالی که ناخودآگاه شامل «مقدار نامتعینی از  تمامیت درباب تمامی عوامل فیزیکی نیمه خودآگاه» است. اگر کسی قادر به خالی کردن ذهنِ خودآگاهش باشد، ناخودآگاه می‌تواند انرژی بیشتری دریافت کند و محتویاتش به سطحی آگاهی برسند (Ibid, p.21-23). به منظور رسیدن به این هدف، فرد باید ذهنش را تربیت کرده و برای رسیدن به روشن‌گری تلاش کند.

انگارة بنیادی ذن، رسیدن به فعل و انفعالات درونیِ خود به بی‌واسطه‌ترین شکل ممکن است (Ibid, p.44). در ذن هیچ تمثالی، حتی بودا را نمی‌پرستند. رهروان بودایی در ذن مجبور به مراقبه نیستند و بر هیچ چیزِ خاصی متمرکز نیستند. در ذن افکار باید بر هیچ[13] متمرکز باشند (Ibid, p.41). هدف ذن رسیدن به تجربة روانی درونی‌ است و به پاکیِ درونیِ انسان معتقد است (Ibid, p.34, 40). ذن «حتی در بلند کردن یک انگشت، یا گفتن صبح‌بخیر به دوستی که مثل همیشه او را در خیابان ملاقات می‌کند، تفکری عمیقاً بیان نشدنی می‌یابد» (An Introduction to Zen Buddhism, p.34) این تصور کلی بن‌مایة مراسم چای ژاپنی را شکل می‌دهد. در این مراسم هر حرکت و هر شی، حائز بیشترین اهمیت است.

چای از آغاز در چین به منظور مصارف درمانی مورد استفاده قرار می‌گرفت تا اینکه نهایتاً به عنوان یک نوشیدنی معمول درآمد (The Way of Tea: A Religio-Aesthetic Mode of Life, p. 43).

در حدود سال‌ 770 بعد از میلاد مسیح، لو یو[14] چا چینگ[15] (چای کلاسیک) را به همراه بیست و چهار وسیلة آماده کردن و نوشیدن چای را به همراه آب‌هایی که به منظور دَم کردن چای مورد استفاده قرار می‌گرفت، گردآوری کرد (Ibid, p.44). هم‌چنین او به جمع‌آوری پیشینه‌های تاریخی و قدرت‌های درمانی چای پرداخت (Ibid, p.44).  نوشته‌های او برای نسل‌های بعدی زیربنایی بنیادین بود. هنگامی که راهب‌های ذن چای را به ژاپن آوردند، از چای به منظور بیدار ماندن در مراقبه‌های طولانی استفاده می‌کردند. آموزه‌های ذن بر این مطلب تاکید می‌کردند که همه می‌توانند به روشن‌گری برسند؛ اما افکار دنیایی و فانی، سبب خاموشی و ناتوانی از دسترسی به آن می‌شود. طبق این آموزه‌ها، می‌توان از طریق فعالیت‌های روزمره به روشن‌گری دست یافت. از این رو نوشیدن چای نوعی « مراقبه در عمل » محسوب می‌گردید (Ibid, p.45).

در مرحله‌ای از تاریخ، مراسم چای در میان ثروتمندان بسیار محبوب و همه‌گیر شد. در این زمان چای همراه با انعام و الکل همراه گردید (Ibid, p.45)؛ هر چند که روحِ مراسم چای در واقع این بود. سِن نو ریکیو[16]  (1591-1522) که استادی مشهور بود، کمک کرد تا مراسم چای به هدف اصلی خود بازگردد. ریکیو از خاندانی تاجر بود که در نهایت به استادی در چای رسید و تبدیل به یکی از دم‌خوران و هم‌رازان نزدیک برخی از حکم‌رانان قدرتمند ژاپنی گردید (Ibid, p.46). ریکیو در تکنیک‌های چای خود بر زیبایی‌شناسیِ فروتنی، تزکیه و سادگی متمرکز شد (Art History: A View of the World, p.858). گروه کوچکی از افراد در اتاقِ کوچک فروتنانة روستایی گرد هم می‌آمدند و چایی را که با لطافت طبع در مقابلشان قرار گرفته بود می‌نوشیدند و به آرامی در باب لوازم تهیة چای و یا اثرِ هنریِ مرتبط با ذنی که در اتاق بود به بحث و گفتگو می‌پرداختند  (Ibid, p.858). اتاق مخصوص چای کوچک بود و باعث جدایی از دنیای بیرونی می‌گردید. ریکیو این مراسم را به ریشه‌های ذنی آن بازگرداند. شرکت‌کنند‌گان در این مراسم می‌توانستند به جای بودن در نمایشی بزرگ، در آن اتاقِ کوچک بر معانی عمیق‌تر مراسم چای بیاندیشند.

مراسم چای به لوازم خاصی نیاز داشت و سبب درون‌نگری ذهنی می‌گردید. تمام اجزای چای‌خانه عاری از هر تزئینات اضافه‌ای بود. یکی از مثال‌های این‌گونه چای‌خانه‌ها، چای‌خانة تای-آن[17] است که سِن نو ریکیو (شکل 1) ساخت. این چای‌خانه بسیار کوچک و ساده است. حصیرهای نازکی که به آن تاتامی[18] گفته می‌شود روی زمین قرار دارند. این خانه از مصالح طبیعی همچون چوب و بامبو ساخته شده است. دیوارهای این خانه در اثر گذران سال‌ها فرسوده شده‌اند و شاه‌نشینی کوچک ــ که به آن توکونوما[19] گفته می‌شود ــ در آن قرار دارد. توکونوما مانند یک طومار ذن یا یک گل‌آرایی ابتدایی، اثری هنری‌ است. توکونوما فضایی ا‌ست که در آن مراسم چای آماده می‌شود.

لوازم مراسم چای از اهمیت والایی برخوردار هستند. هر یک از این وسایل، ظرف آب، کتری، قاشق بامبویی، ماهو و کاسة چای به چای مرتبط و دارای ارزش والایی می‌باشند. این ابزار را نه برای  سود و استفاده‌شان، بلکه برای سادگی و زیبایی طبیعی‌شان انتخاب می‌کنند (Japanese Tea Bowls, p.42). مخازن بدشکل و کج و معوج و یا آن‌هایی که سبب حضورِ طبیعت می‌شوند مورد علاقة اساتید قرار می‌گیرند. این ابزار تجلی قواعد فلسفی و زیبایی‌شناسانة ژاپنی هستند؛ یعنی وابی[20] و سابی[21].  وابی و سابی بها و ارزشی هستند که در ابزار کهنه و زمان‌دیده یافت ‌می‌شوند. خودِ مراسم چای شامل مراحل مختلفی است که در طول گذر سالیان بسیار به تکامل رسیده و سبب شده است که حرکات اضافه در آن رفع شوند. مهمانان از طریق باغی بکر و دست نخوره وارد چای‌خانه می‌شوند، که باعث می‌شود از دنیای مادی به قلمرو معنوی چای‌خانه گذر کنند (Chanoyu, The Way of Tea, p.64). در آن باغ، مهمانان توقفی می‌کنند تا دست و دهانشان را به منظور پاک شدن از ناپاکی‌های معنوی بشویند. بسیاری از چای‌خانه‌ها درِ کوچک و کوتاهی دارند تا همه به حالت خمیده واردش شوند. این عمل به عنوان عمل تحقیر آمیزی شمرده می‌شود که نشان‌گر برابر بودن همه در چای‌خانه است. به محض ورود، مهمانان توقف می‌کنند تا به تحسین اثر هنری که در توکونوما قرار دارد و میزبان برای بیان حالاتش انتخاب کرده، بپردازند (Japanese Tea Bowls, p.41). پس از خوشامدگویی به همه، میزبان برای کتری چای، آتشی آماده می‌کند. در حالی چای آماده می‌شود، مهمانان به تحسین لوازم چای و اثر هنری می‌پردازند. تمام حرکات میزبان ــ در حالی که چای را آماده می‌کند ــ عمدی و با قصد قبلی و دقیق است (Ibid, p.42). هم‌چنین این رسم معمول است که در حال حاضر شدن چای، از مهمانان با غذایی رسمی و یا یک خوراکی شیرین پذیرایی شود. هنگامی که چای حاضر شد، میزبان تعظیمی کرده و کاسه‌های چای را در مقابل مهمانان قرار می‌دهد. مهمانان نیز به نشانة احترام تعظیم می‌کنند و با نوشیدن ½ 3 جُرعه چای را تمام می‌کنند[22] (Learning the Spirit Behind the Ritual of the Japanese Tea Ceremony p. B2).  به محض اینکه همه چای‌شان را تمام کنند، مهمانی چای به پایان می‌رسد.

هنگامی که چای به فرهنگ مردم ژاپن معرفی گردید، آن‌ها هر سه جنبة کارکردی آن را به کار بستند: کارکرد درمانی، اجتماعی و عبادی. مراسم چای به طور خاص به منظور کارکرد اجتماعی و عبادی آن انجام می‌گیرد. تاکید این مراسم بر « طبیعت، سکوت، عملِ بی‌هدف انسان» است (The Way of Tea: A Religio-Aesthetic Mode of Life, p. 43). استاد چای قادر است از طریق پیروی از مراحلی که در طول چندین قرن انجام شده است، از طریق گذر از تشریفات، سادگی را ایجاد کند. این مراسم تزکیه داده شده تا « ابزاری برای بیداری آگاهی و آرامش درونی باشد، تا در نهایت از طریق مراقبت و تکرار سبب بیداری خرد گردد» (Shaw, Introduction to Buddhist Meditation p.251).

صحنة مراسم چای عاری از مانع و ساده است، مهمانان با روند این مراسم آشنا هستند. آن‌ها می‌توانند خود را آرام ساخته و در حالت یک مراقبة ذهنی قرار بگیرند. انگاره‌های وابی و سابی در تمامی جنبه‌های این تشریفات، آمیخته شده‌اند. این قواعد شرکت کنندگانش را «به سمتِ رفتن به وَرای وابستگی‌های جهان مادی دعوت می‌کند تا به شفقت و غم‌خواری برای دیگران دست یافته و به ارزیابی صادقانه‌ای از شیوة بودنِ چیزها برسند» (Chanoyu, The Way of Tea, p.63). مهمانان مراسم چای از طریق محیط ساده، آرام‌بخش و تکرار اعمال تعیین شده، می‌توانند به حالتِ ذن‌گونه دست‌ یابند. راهبانی که دانة چای را به ژاپن آوردند و نیز از طریق گسترش بودیسم در سرتاسر آسیا، ذن و چای بسیار با یکدیگر آمیخته شده و به یکدیگر نزدیک شده‌اند. نمی‌توان قدر و ارزش مراسم چای را بدون فهم و درک ذن بودیسم به طور کامل دریافت. ذن در تمامی جنبه‌های مراسم چای القا شده است. گرچه بسیاری از سنّت‌های ژاپنی همچون ایکِبانا[23] و هایکو[24] به دیگر کشورها برده شده و ترجمه شده‌اند، هیچ معادل و برابرایستایی برای مراسم چای وجود ندارد. این سنّتی ا‌ست که ریشه‌های عمیقی در سنّت و فرهنگ ژاپنی دارد و به بصیرت و فراستی نه فقط در ذن بودیسم، بلکه در سرامیک، معماری باغ و سنّت‌های فرهنگی نیازمند است. مراسم چای نقشی مهم در زمان‌های گذشته بازی کرده است و امروزه هنوز هم دارای اهمیت خاصی است.

(شکل 1) چای‌خانه تای-آن؛ ساختة سن نو ریکیو.

منابع:

_ Ludwig, Theodore M. “The Way of Tea: A Religio-Aesthetic Mode of Life.” History of Religions (1974): 28-50.

_ Macaulay, Sara Grove. Japanese Tea Bowls: A Historical Look and a Class Project. February 2003.

_ Mooney, Carolyn. “Learning the Spirit Behind the Ritual of the Japanese Tea Ceremony.” The Chronicle of Higher Education (1996): B2.

_ Shaw, Sarah. Introduction to Buddhist Meditation. New York: Routledge, 2009. Print.

_ Singer, Jane. “Chanoyu, the Way of Tea.” Japan Quarterly (1998): 60-66.

_  Stokstad, Marilyn. Art History: A View of the World, Part Two. Upper Saddle River: Pearson Education, Inc., 2009.

_ Suzuki, Daisetz Teitaro. An Introduction to Zen Buddhism. New York: Grove, 1964. Print.

  Pubblished online: https://www.lagrange.edu/resources/pdf/citations/2011/01_Penrod_Art.pdf

[1]  Tea Ceremony

[2]  Cha no yu

[3]  Eisai Zenji

[4]  Chan Buddhism

[5] It does not focus on the origin of human life, nor does it
deify any being, as do many religions

[6]  Enlightenment

[7] Individual Inner Spiritual Experience

[8] Satori

[9] Lack Of Supposition

[10] Unconscious

[11] D.T.Suzuki

[12] Kyoto School

[13] Nothing

[14] Lu Yu

[15] Ch’a Ching

[16] Sen No Rikyu

[17] Tai-an Tearoom

[18] Tatami

[19] Tokonoma

[20] Wabi

[21] Sabi

[22] The guest bows back, turns the bowl slightly as a
sign of respect, and fnishes the tea in 3 ½ sips.

[23] Ikebana

[24] Haiku