کتاب بیان آزاد و دموکراسی در آتن باستان به قلم پروفسور ساکسونهاوس، استاد علوم سیاسی دانشگاه میشیگان، در سال 2006 نگاشته شده است که به عنوان یک اثر پژوهشی ناب و قوی، منبع معتبری برای مطالعه و ارجاع محققان است.

نویسنده در این کتاب تلاش کرده است با واکاوی «بیان آزاد» و «دموکراسی» در آتن باستان از طریق کاوش در متون متفاوت کلاسیک ــ از نمایشنامه‌های تراژدی و کمدی گرفته تا تاریخ هرودوت و توسیدید و نیز رساله‏هایی از افلاطون ــ پلی به قرائت مدرن از دموکراسی و آزادی بیان بزند و نشان دهد چگونه تغییر و تحولات مدرن در برداشت از حکومت، مفهوم مدرن آن را بسیار متفاوت از دموکراسی آتنی ساخته است، و دیگر اینکه پیوند دموکراسی و بیان آزاد چه درس‏هایی می‏تواند برای امروز ما داشته باشد.

به این منظور، دو مفهوم کانونی کتاب (یعنی بیان آزاد و دموکراسی) به محور بحث تبدیل می‏شوند و ساختار کتاب را در یک پیش‏گفتار، 8 فصل و یک نتیجه‏گیری شکل می‏دهد. همین‌جا لازم است ذکر شود با وجود این که واژۀ «دموکراسی» در عنوان کتاب آمده و انتظار این است که فصل مستقلی به آن اختصاص داده شود، نویسنده صرفاً با ظرافت و ضمن توضیح پیرامون «بیان آزاد» و «شرم» که به ترتیب و تسامحاً در ترجمۀ واژگان یونانی «پاریشیا» و «آیدوس» آمده است، به «دموکراسی در آتن باستان» می‏پردازد و خواننده را مستقیماً درگیر بافت و زمینۀ تاریخی دموکراسی می‏کند.

بدین ‏ترتیب، پس از پیش‌گفتار که به‏ طور جذاب و اجمالی و البته بسیار مفید وارد بحث می‏شود، در فصل اول تحت عنوان «میراث بیان آزاد»، ادبیات آزادی بیان در دورۀ مدرن مورد بررسی قرار می‏گیرد و نشان داده می‏شود که چگونه در قرن 19، نخستین بار بنژامن کنستان و جرج گروت متوجه خطر رمانتیزه‏شدن آزادی باستانیان شدند و به اروپاییان نیز هشدار دادند که آزادی بیان مدرن با آزادی بیان باستانیان متفاوت است، از‏این‏رو‏ست که به ‏تعبیر نویسنده در دورۀ مدرن «حکومت به‏مثابه غول» است و در دورۀ باستان «حکومت به‏ مثابه مردم».

در فصل دوم با عنوان «نسیان دموکراتیک»، رویکرد برابری‏خواهانۀ دموکراسی آتنی با تمرکز بر خلاصی از زنجیر‏های سلسله‏مراتب و سنت ملحوظ در آریستوکراسی برجسته می‏شود. در این نوع دموکراسی، پس از حاکم‏شدن اصلِ حکومت‏ بر‏خود بر فرهنگ سیاسی آتن، برابری و مشارکت مستقیم در کنار ویژگی بسیار مهم، خلاصی از زنجیر‏های گذشته قرار می‏گیرد و بدین‏ترتیب، وجه تمایز دموکراسی آتنی و لیبرالیسم و لیبرتاریانیسم که تمرکزشان بر صیانت از حقوق در برابر دخالت حکومت است مشخص می‏گردد.

فصل سوم ذیل عنوان «حکایت دو گوگس» به مفهوم بسیار مهم آیدوس می‏پردازد که گرچه به شرم ترجمه می‏شود، اما فراتر از آن است و حس احترام یا حرمت نسبت به گذشته، قوانین، سنن و نوامیس جامعه و آنچه را که باید پوشیده و پنهان بماند نیز شامل می‌شود. از این‏رو، آیدوس که بنا به روایت اسطورۀ پروتاگوراس هدیۀ زئوس و عامل قوام‏بخش و مهار‏کنندۀ جامعه است به‏مثابه یک احساس اجتماعی، افراد جامعه را به یکدیگر پیوند می‏زند و «دیگری» را ــ چه فرد باشد چه جامعه ــ ناظر «من» قرار می‏دهد. اینجاست که احساس شرم در تقابل با مفروضات نظری فرد لیبرال یعنی فرد خود‏آیین قرار می‏گیرد و اجازه نمی‏دهد که یک آتنی آزادانه تصمیم بگیرد و یا احیاناً تفکیک حوزۀ عمومی و خصوصی چنان حوزه‏های رایج عصر مدرن مطرح شود.

فصل چهارم با عنوان «پاریشیا» به مفهومی می‏پردازد که رو‏در‏روی آیدوس قرار دارد و بیان آزاد یا در معنای موسع آن فاش‏گویی و حقیقت‏جویی را بررسی می‏کند. نویسنده در اینجا به نسبت‏سنجی بیان آزاد و دموکراسی می‏پردازد و نشان می‏دهد که به ‏موجب پاریشیا شهروندان آتنی حق داشتند بدون ترس در مجالس سخن بگویند و لذا پاریشیا به ‏عنوان رویۀ دموکراتیک و در نسبت نزدیک با آله‏تئیا (حقیقت/ افشا‏کردن) و ایزنومیا (برابری) رایج بوده است؛ رویه‏ای که کاملاً با مفهوم مدرن آزادی بیان به‏مثابه حق متفاوت است.

اگر نویسنده تا پایان فصل چهارم که نیمی از کتاب را تشکیل می‏دهد از ظرفیتی که در بیان آزاد نزد یونانیان وجود دارد سخن می‏گوید، از فصل پنجم تا پایان کتاب به تحلیل برخی متون باستان، محدودیت‏ها و در ‏واقع، مخاطرات بیان آزاد می‏پردازد.

در فصل پنجم با عنوان «محاکمۀ سقراط» از سقراط به عنوان کسی که آیدوس را زیر‏پا گذاشت و از محاکمۀ او به‏عنوان نمونه‏ای مهم از ارتباط دموکراسی و آیدوس یاد می‏شود. اما نکتۀ مهم در این فصل ابتکار ‏عمل سقراط افلاطونی است که اِیدوس را جایگزین آیدوس می‏کند تا شرم را از مناسبات اجتماعی حذف و تبعیت از ایده (خیر مطلق) را که حاکی از کفایت روح و بی‏کفایتی سنت و افکار عمومی است جایگزین کند.

فصل ششم که با دو فصل بعدی زیر‏مجموعۀ بخشی مجزا با عنوان «محدودیت‏های آزادی بیان» است به «حقیقت و تراژدی» اختصاص دارد. در این فصل کارکرد شمول‏گرایانه و طرد‏گرایانۀ پاریشیا درمورد شهروندان مرد، زنان و بردگان توضیح داده می‏شود و با تحلیل دو نمایشنامۀ کمدی و تراژدی به‏تفصیل از این کارکرد پرده برداشته می‏شود.

فصل هفتم نیز با رفتن به سراغ «مجالس توسیدید و چالش بیان آزاد» محدودیت آزادی بیان را با استناد به تاریخ توسیدید متذکر می‏شود و از زبان برخی از شخصیت‏های کتاب تاریخ این مورخ، چالش‏های آزادی بیان را بر‏می‏شمرد و راه‌هایی برای رویارویی با این چالش‏ها معرفی می‏کند.

نویسنده در فصل پایانی، از چالش‏های بیان آزاد در مجادلۀ سقراط با پروتاگوراس سخن می‏گوید و راهکار پیشنهادی سقراط (یعنی پرسش‏و‏پاسخ و گفت‌وگوی کوتاه) را مورد تأکید قرار می‏دهد. بدین‏ترتیب، با سقراط از سیاست و بیان آزاد که لازمۀ رویۀ دموکراتیک است پلی به فلسفه زده می‏شود و در کنار نهاد‏های دموکراتیکی مانند مجلس، راه گفت‌وگو در باب ایده و فضایل گشوده می‏شود.

در نتیجه، چهار تناقض باستانیان و مدرن‏ها، دموکراسی و بیان آزاد، فلسفۀ سقراطی و نظام حکومتی دموکراتیک، شرم و نسیان، بیم و امید‏های توأمانی دموکراسی و بیان آزاد را بازگو می‏کند که نه‏تنها برای محقق فلسفه و سیاست، بلکه برای سیاست‏گذاری عمومی امروز ما درس‏آموز است.